Stappenplan onderzoek (methode)
1. Vraagstelling
Elk onderzoek start met een goede vraagstelling. Wat is het doel van het onderzoek? Wat zijn de beschikbare bronnen? Wat is het gewenste resultaat: rapport, tekeningen, 3D-model of herbouw?
2. Publicaties (analyse van eerder onderzoek)
* Kritische beschouwing van eerdere publicaties over het onderzoeksobject. Kloppen de toegeschreven functies/interpretaties? Verwijzingen naar bronnenmateriaal geven handvatten voor verder onderzoek.
* Bestuderen van publicaties over de typologie en uitvoering van het onderzoeksobject of soortgelijke objecten uit dezelfde periode.
Documentatie van muurwerk in het caldarium van de thermen in Heerlen, tekening 1941
(GA-8-10-Heerlen-39-1941, 5065).
3. Objectgericht onderzoek
Analyse van muurwerk, constructies, funderingen en grondsporen
* Archeologisch onderzoek: documentatie en analyse van grondsporen en funderingen tijdens een opgraving (nb.: niet altijd is nieuw archeologisch onderzoek mogelijk).
* Bouwhistorisch onderzoek: documentatie en analyse van opgaand muurwerk (bewerking en afwerking van bouwmateriaal, analyse van bouwsporen).
* Vaststellen van de relatieve chronologie of bouwvolgorde op basis van het archeologisch en bouwhistorisch onderzoek.
Bronnenmateriaal en materiële resten (vondsten bij opgraving)
* Bestuderen en (her)interpreteren van eerder verricht archeologisch en bouwhistorisch onderzoek aan de hand van veldtekeningen, opmetingen en verslagen; vaak moeten nieuwe interpretatietekeningen en analyses worden gemaakt.
* Bestuderen van het vondstmateriaal.
* Toetsen van de onderzoeksresultaten aan nieuwere inzichten.
Heerlen, Thermencomplex. Herijking aan de hand van bronnenmateriaal. Op het overzicht van de opgravingen in 1941/1942 heeft Kees Peterse de hoogtematen van het maaiveld ingetekend, vastgelegd door nauwkeurige bestudering van opmetingstekeningen en eigen waarnemingen in het veld. De getallen maken duidelijk dat het oorspronkelijke maaiveld schuin naar rechtsonder op de tekening afliep. Bij een volgende bouwfase is het terrein geëgaliseerd.
4. Ontwerp en maantvoering
* Vergelijkend onderzoek op basis van bouwtype (functie), stijl en materiaalgebruik, rekening houdende met relevantie, context en periode. Hierbij kunnen ook afbeeldingen uit de Romeinse tijd (voorbeeld de Zuil van Trajanus), beschrijvingen en publicaties (voorbeeld: ‘De Architectura libri decem’ van Vitruvius) worden gebruikt.
* Onderzoek naar maatverhoudingen. Romeinse gebouwen zijn vaak opgezet en ontworpen op basis van een maatsysteem (maatvoering in voeten), zeker in militaire context. Maatverhoudingen geven ook een indruk van de samenhang tussen plattegrond en opgaand werk. Voorbeelden zijn de samenhangen tussen muurdikte en bouwhoogte of tussen muurdikte en vorm en uitvoering van gewelven.
Nijmegen, de principia op de Hunerberg: schets van de doorsnede van de basilica, gebaseerd op een maatvoering in Romeinse voeten (tekening Kees Peterse).
5. Materiaalgebruik en -bewerking
* Onderzoek van (regionaal) materiaalgebruik, constructies en constructieprincipes, gebruikelijke gereedschappen, etc., passend bij de datering van het onderzoeksobject. Hierbij is het van belang om een relatie te leggen met materiële restanten van het onderzoeksobject.
Verschillende vormen van houtbewerking, afgebeeld op een glazen schaal uit Rome (uit: Albert Neuburger, Die technik des Altertums, Leipzig 1919).
6. Samenhangende interpretatie
* Alle gegevens combineren en interpreteren, waarbij tevens een weging plaatsvindt op basis van de ‘hardheid’ (zekerheid) van gegevens. In deze fase is het van belang om schetsen en maatvoeringstekeningen te maken.
* Continue falsificatie, toetsing van de interpretatie aan gegevens. Daarbij moet ook steeds de hardheid/zekerheid van gegevens worden meegewogen.
Nijmegen, de principia op de Hunerberg: reconstructie van een kapiteel op basis van een gevonden fragment (tekening Kees Peterse).
7. Rapportage en presentatie
* Verwoording en verbeelding van de onderzoeksresultaten, inclusief de 3D-verbeelding ervan. Bij een uitwerking in 3D komen lacunes in het onderzoek ‘genadeloos’ aan het licht. Deze reconstructies kunnen ook worden gebruikt bij bouwkundige reconstructie.
Oberaden: informatieborden bij het legerkamp, ontwerp Kees Peterse. Een rondwandeling met informatieborden maakt de Romeinse geschiedenis van het terrein leesbaar. (foto Jan van der Hoeve 2011)