Inleiding

Het legerkamp Haltern (Aliso) is kort voor het begin van onze jaartelling gebouwd, vermoedelijk bij de herinrichting van de infrastructuur na de eerste Romeinse veldtochten om Germanië te veroveren. De omwalling en poorten waren geheel in hout en aarde uitgevoerd (hout-aarde-wal met houten poorten). Voor zover bekend was ook alle bebouwing in hout of vakwerk uitgevoerd.

Het legerkamp Haltern beschermde de transportroute over de rivier de Lippe. Het lag op een nog steeds herkenbare hoogte nabij deze rivier, zeer manifest in het landschap. Aan de voet van dit legerkamp liep een weg, aan de rivieroever lag een havenplaats.

In 9 na Chr. leden de Romeinen een vreselijke nederlaag in de zogenaamde Varusslag. Ze moesten zich terugtrekken tot achter de Rijn, die als onderdeel van de limes grensrivier werd van het Romeinse rijk.

Vraagstelling en opdracht

In 2011 kreeg Kees Peterse opdracht van LWL-Archeologie für Westfalen om de hout-aarde-wal en westpoort van het hoofdfort als 3D-model te reconstrueren. Dit vormde de onderlegger voor een daadwerkelijke herbouw op de oorspronkelijke plaats.

Kees Peterse heeft ook de herbouw begeleid.

Methodisch onderzoek

Van het legerkamp Haltern zijn geen fysieke restanten behouden gebleven, afgezien van grondsporen. Deze grondsporen zijn gedocumenteerd door middel van archeologisch onderzoek. Daarom zijn eerst de publicaties en bronnen van het archeologisch onderzoek uit 1905 en 1971 opnieuw onder de loep genomen, samen met dr. Bettina Tremmel die namens de opdrachtgever bij het onderzoek was betrokken. De opgravingsgegevens zijn nieuw opgetekend, hetgeen aanleiding gaf tot enige correcties en aanvullingen. In aansluiting daarop hebben in 2012- 2014 aanvullende opgravingen plaatsgevonden onder leiding van Bettina Tremmel. Dat gaf ook de mogelijkheid tot preciezere opmetingen. Verder konden ook verscheidene bouwfasen worden onderscheiden.

Om meer inzicht te verkrijgen over het aanzien van de hout-aarde-wal en westpoort heeft een vergelijkend onderzoek plaatsgevonden naar soortgelijke forten en legerkampen (castella) en constructies uit dezelfde periode. Vooral het onderzoek van het iets oudere legerkamp Oberaden bleek van groot belang. Daarnaast konden relatief veel gegevens worden ontleend aan de houten castella in het Nederlandse deel van de Limes, waarvan nog diverse onderdelen in het veen bewaard zijn gebleven. Voor hout zijn de vondstomstandigheden in het veen veel beter dan in Oberaden.

Op basis daarvan was nog geen 3D-reconstructie mogelijk. Ontbrekende gegevens moesten worden aangevuld door analyse van afbeeldingen, een architectonische studie van houten en stenen verdedigingswerken, onderzoek naar maatverhoudingen en analyse van Romeinse houtconstructies (productie, verbindingen, bewerking en uitvoering).

3D -reconstructie van de westpoort

Op basis van de opgravingsgegevens kon worden geconcludeerd dat er sprake was van verschillende soorten constructies, namelijk U-vormige poorten, torens en hout-aarde-wallen. Rondom lag een dubbele spitsgracht.

Bij de opgravingen zijn voornamelijk paalgaten gevonden. De paalgaten van de torens en poorten zijn (gemiddeld) zwaarder dan die van de hout-aarden wal. Van lichtere of ondieper gefundeerde constructie zijn geen sporen gevonden. De westpoort moet hebben bestaan uit een vakwerkconstructie van houten gebinten, die onderling in alle richtingen waren gekoppeld. Op basis van maatvoering van de balken – herleid uit de gevonden paalgaten in de grond – viel niets over de hoogte en opbouw te zeggen. Bovendien verschillen de maten onderling teveel.

Wel bestond al lang het vermoeden dat de poorten en torens hoger waren dan de aansluitende hout-aarde-wal, gebaseerd op een maatverschil van de stijlen (paalgaten). Om dit te onderbouwen was vergelijkend onderzoek van afbeeldingen, beschrijvingen en stenen (stads)muren noodzakelijk. Uitgangspunt hierbij is dat de stenen (stads)muren moesten kunnen voldoen aan dezelfde verdedigingsopgave. Helaas is ook de hoogte van stenen muren niet overal gelijk. Wel kon een relatie tussen de breedte van de fundering en de hoogte van de muren worden vastgesteld. Verder is de conclusie dat poorten en torens bijna steeds hoger zijn dan de muren. Een voorbeeld hiervan is een afbeelding op de Zuil van Trajanus in Rome. Daarop zijn twee hoge houten torens achter een muur herkenbaar. De afgebeelde muur lijkt van steen, maar er kan ook sprake zijn van een houten wand met een beschildering in een steenmotief.

De moeilijkste vraag bij de reconstructie was de bepaling van de hoogte van de hout-aarde-wal. Indien de wal te laag is dan geeft hij onvoldoende bescherming tegen aanvallers. Te hoog wordt hij kwetsbaar voor beschadiging. De hoogte van de poorten en torens volgt uit deze keuze, ook weer gebaseerd op de onderlinge maatverhoudingen.

De volgende vraag was de afwerking van de poort. De wanden hoeven niet dezelfde uitvoering te hebben gehad als die van de hout-aarde-wal, mede omdat de tussenafstanden van de gebinten afwijken. Bij een van de andere poorten in Haltern zijn fragmenten van een houten wand gevonden, inclusief enkele verbrande balken. Deze wandopbouw is vergelijkbaar met die van een poort van het castellum van Alphen aan de Rijn.

Uitvoering

Voor de uitvoering kwamen de volgende vragen aan de orde. Hoe zagen de gebinten eruit en welke verbindingen zijn gebruikt? Daartoe zijn eikenhouten fragmenten, gevonden bij opgravingen van legerkampen in heel Noord-Europa uit deze periode, aan een nauwkeurige analyse onderworpen. Gevonden zijn houten balken met kepen, pengatverbindingen, ankerbalkverbindingen en dergelijke. Verder zijn ook talloze smeedijzeren spijkers gebruikt, waarvan vele bij opgravingen zijn gevonden. De gekozen verbindingen zijn afgestemd op het krachtenspel in de constructie, de logica van bouwen in geprefabriceerde onderdelen en de vastgestelde volgorde van bouwen. De samenwerking met de ‘Zimmerermeister’ B. Terhalle van de zagerij Haveloh uit Ahaus was hierbij van essentieel belang.

Het volgende aandachtspunt was de bewerking van het hout. In Haltern zijn bij opgravingen slechts enkele stukken hout gevonden, waaronder planken van een put met haksporen. De volgende stap was een onderzoek naar gebruikelijke gereedschappen. Er is bij opgravingen in het hele Romeinse rijk een veelheid aan bijlen en zagen gevonden. Zelfs konden conclusies worden getrokken over de grofheid van zagen, want Romeinse kraanzagen hadden al verkante tanden. Uiteindelijk kon worden geconcludeerd dat de grote balken behakt waren, de kleinere gezaagd. Veel van de kleinere balken zullen uit een behakte balk zijn gezaagd, dus steeds één of twee behakte kanten en drie of twee gezaagde kanten hebben gehad.

De gehele constructie is uitgevoerd in Munsterlands eikenhout. Voor de grote balken is gekozen voor een behakte afwerking, voor kleinere balken een gezaagde afwerking. Het was een curieuze stap in het bouwproces om de machinaal gezaagde eiken balken achteraf bij te hakken. Uit kostenbesparing is dat alleen gebeurd aan de zichtzijde. Dat hakken vroeg veel proeven en afstemming. Gekozen is voor een bijl met een haaks blad (disselbijl), hoewel vermoedelijk oorspronkelijk een ‘gewone’ bijl  (slagbijl) was gebruikt. 

Concessies in uitvoering

Hoewel de Romeinse hout-aarde-wal in deze vorm stabiel en sterk genoeg was om de aanvallen van de Germanen gedurende langere tijd te weerstaan, voldeed zij niet aan de hedendaagse regelgeving. De historische constructie viel niet te berekenen met hedendaagse middelen. Daarom is gekozen voor toevoeging van een betonnen fundering, houten hulpconstructies en stalen trekstangen. Gelukkig is hiervan niets zichtbaar door de aarden vulling van de wal.

Ook de hellingbaan voor rolstoeltoegankelijkheid en de doorvalbeveiligingen zijn nieuwe toevoegingen. Deze hebben een duidelijk nieuwe, afwijkende uitvoering.

Hypothese

De hout-aarden wal met de poort van het legerkamp Haltern is een indrukwekkende constructie, zeker door zijn manifeste ligging op een hoogte. Daarbij past niet een uitstraling van grijs verweerd hout. Zou de oorspronkelijke afwerking niet eerder een kalkafwerking zijn geweest met wellicht schijnvoegen, waarmee de wal er uit zou hebben gezien als een stenen muur? Dat zou een nog indrukwekkender en meer intimiderend beeld hebben opgeleverd, bedoeld om aanvallers af te schrikken.