De tempel van Elst-Westeraam
Dit tempelcomplex werd recent blootgelegd bij werkzaamheden in Elst. De opgraving leverde gegevens op die het mogelijk maakten het tempelgebouw en de omliggende hof relatief gedetailleerd te reconstrueren. De reconstructie van Kees Peterse laat zien dat deze Gallo-Romeinse tempel was voorzien van een monumentaal vormgegeven voorzijde.
Gereconstrueerd aanzicht van het heiligdom van Elst-Westeraam vanuit het oosten. Links op de achtergrond is het dak van de grote tempel te zien, in het hart van de Romeinse nederzetting. Computerstill Gerard Jonker.
Een van de grootste Gallo-Romeinse tempels kwam in 1947 aan het licht bij een opgraving onder de Nederlands Hervormde kerk van Elst. Deze tempel vormde ooit het hart van een belangrijke nederzetting op een kruispunt van wegen door de Betuwe. Op het platteland buiten die nederzetting, langs een weg naar het oosten, stond een kleinere tempel, op circa 500 meter afstand van de grote. De resten van deze tweede tempel zijn in 2002 opgegraven voorafgaand aan de bouw van de uitbreidingswijk Westeraam.
De tempel is omstreeks 100 na Chr. in steen gebouwd, op de plaats van enkele houten voorgangers. Hij stond midden op een terrein van circa 50 bij 70 meter, dat met een houten schutting was omheind. Na ongeveer een eeuw in gebruik te zijn geweest, is de tempel geleidelijk tot een ruïne vervallen.
Gereconstrueerd aanzicht van het heiligdom van Elst-Westeraam vanuit het westen. Het heiligdom stond op de oostelijke oever van een waterloop tussen Waal en Rijn, die toen nog bevaarbaar was maar later is verland. Heiligdom en tempel waren naar het westen geopend. Computerstill Gerard Jonker.
Reconstructie
In opdracht van Bureau Archeologie van de Gemeente Nijmegen heeft Kees Peterse een reconstructie gemaakt van de stenen tempel. De door hem gereconstrueerde plattegrond van de tempel is niet ver van de vindplaats op ware grootte zichtbaar gemaakt in een plaveisel van zwarte tegels langs de Tempellaan.
Op de funderingsresten van de tempel kan een plattegrond worden geprojecteerd die wordt gevormd door twee rechthoeken van 5,7 x 7,9 m en 13,2 x 14,2 m. Op de binnenste rechthoek stond het kerngebouw, op de buitenste de rondom lopende zuilengang. De zuilengang is aan de westzijde 1,2 meter breder dan aan de andere drie zijden. Hier lopen bovendien de noord- en zuidmuur van het kerngebouw iets door voorbij de westmuur. Dit wijst erop dat de tempel naar het westen geopend was.
Links: plattegrond van het heiligdom van Elst-Westeraam omstreeks 100 na Christus, met de tempel (1), een waterput (2) en de schutting (3). De grijze gebieden zijn niet opgegraven. Naar: H. van Enckevort & J. Thijssen (red.), In de schaduw van het Noorderlicht. De Gallo-Romeinse tempel van Elst-Westeraam, 2005, 47.
Rechts: gereconstrueerde plattegrond van de tempel. Tekening Kees Peterse.
Gereconstrueerd aanzicht van het heiligdom en van de tempel vanuit het westen. Computerstill Gerard Jonker
Gereconstrueerd aanzicht van de tempel vanuit het zuidwesten, met rechts een waterput. Computerstill Gerard Jonker.
De analyse van de plattegrond van de tempel en het onderzoek van de bewaard gebleven bouwfragmenten leidde tot twee voor de reconstructie belangrijke conclusies.
* De zuilen die het lessenaarsdak van de omgang droegen, hadden eenvoudige, Tuskische kapitelen en waren circa 2 meter hoog. Omdat de dakrand hoger lag, moeten deze zuilen op een verhoging hebben gestaan. De rondom doorlopende fundering wijst er op dat de zuilen niet ieder een eigen plaatfundering hebben gehad, maar op een laag muurtje hebben gestaan.
* De voorzijde van de tempel was bouwkundig niet alleen in de plattegrond maar ook in de opstand geaccentueerd. De omgang werd hier onderbroken door een portaal met een zadeldak en driehoekig gevelveld. De hier toegepaste zuilen waren circa 3 meter hoog en hadden vermoedelijk rijker versierde, Korinthische kapitelen.
Met het aan de voorzijde toegevoegde portaal behoort de tempel van Elst-Westeraam tot een bijzondere groep Gallo-Romeinse tempels. Deze tempels hebben elementen overgenomen van de klassieke Romeinse tempelarchitectuur, vooral het sterke accent op het tempelfront. Sommige tempels van deze groep zijn bovendien op een podium geplaatst, zoals de grote tempel onder de Nederlands Hervormde kerk van Elst.
In de loop van de tweede eeuw na Chr. is aan de zuidzijde van de tempelomgang een kleine uitbouw toegevoegd. Waarschijnlijk op hetzelfde moment is recht tegenover deze uitbouw een gebouwtje van ongeveer dezelfde omvang opgenomen in de schutting aan de zuidzijde van het heiligdom.
Gereconstrueerd aanzicht van het voorportaal van de tempel vanuit het noorden. Computerstill Gerard Jonker.
Gereconstrueerd aanzicht van tempel en heiligdom na de verbouwing in de loop van de tweede eeuw. Computerstill Gerard Jonker.
Verder lezen
K. Peterse, Reconstructie van de Gallo-Romeinse tempel, in: H. van Enckevort & J. Thijssen (red.), In de schaduw van het Noorderlicht. De Gallo-Romeinse tempel van Elst-Westeraam, Abcoude/Nijmegen 2005, 51-63.
K. Peterse, Die Rekonstruktion des gallorömischen Umgangstempels von Elst-Westeraam (NL), in: Th. Ganschow & M. Steinhart (Hrsg.), Otium – Festschrift für Volker Michael Strocka, Remshalden 2005, 285-294. [PDF]
K. Peterse, Reconstructie van de Gallo-Romeinse tempel, in: H. van Enckevort (red.), De Romeinse cultusplaats. Een opgraving in het plangebied Westeraam te Elst – gemeente Overbetuwe (Gld.), Nijmegen 2007 (Archeologische Berichten Nijmegen, Rapport 5), 39-48.
H. van Enckevort & K. Peterse, Erst Holz, dann Stein. Der gallorömische Tempel von Elst-Westeraam, in: M. Hegewisch (Hrsg.), Krieg und Frieden. Kelten-Römer-Germanen, Bonn/Darmstadt 2007, 273-276.
Klik hier om terug te keren naar de reconstructie tempel.